Humor is het teken van het licht van boven;

wanneer dat onze geest raakt, kietelt het de geest.

Dat brengt humor teweeg.

(Hazrat Inayat Khan)

Humor is het licht van het leven. Zonder humor wordt het leven zwaar en duister. Humor helpt je het leven te dragen en zelfs te genieten. Neem het leven waar, plaats je er als het ware even buiten, laat je niet door van alles meenemen. Maar tegelijk: voel je betrokken wanneer er beroep op je wordt gedaan of wanneer je wat kunt doen.

Dat waarnemen op afstand maakt humor mogelijk; en omgekeerd! Die houding helpt om je boven de zorgen van het leven uit te tillen. Juist heiligen en wijzen hebben gevoel voor humor; daarom is het fijn ze te ontmoeten en met hen in contact te zijn. Zorgen komen voort uit zelfmedelijden en angst. Angst ontstaat uit de wolken van niet-weten. Licht lost de wolken op. En humor is het teken van dat licht.

Er zijn allerlei vormen van humor en in verschillende graden van verfijning danwel grofheid. Hoe weinigen kennen de humor die echt is, niet vulgair en misbruikt. Zonder humor is het leven dor en somber. Humor is een reflectie van het goddelijk leven, de zon die het leven doet stralen.[3]

Verfijnde humor staat dichtbij spiritualiteit, hij is er een uiting van. Humor is niet alleen een licht in het duister, maar verlicht ook wat zwaar is. Verlichting in twee betekenissen dus, weergegeven door één woord. Maar is het eigenlijk niet ook één begrip, één kwaliteit met verschillende aspecten?

Humor en spiritualiteit

Humor en spiritualiteit lijken tegenstrijdig. Sluiten ze elkaar niet uit? In het spirituele gaat het toch om serieuze dingen. Humor zou relativeren en belachelijk maken. Is dat zo? De grote Webster (1981, p.1102) noemt het ongerijmde en lachwekkende als centrale begrippen van de humor; hij wijst enerzijds op bepaalde eigenschappen van het feit zelf (ideeën, situaties, gebeurtenissen, handelingen) die ons gevoel voor het lachwekkende of ongerijmde aanspreken; anderzijds gaat het om het geestvermogen deze elementen te ontdekken, er uitdrukking aan te geven en ze te appreciëren.

Wat is er nu spiritueel aan oog te hebben voor het tegenstrijdige, lachwekkende en ongerijmde? In het spirituele willen we veeleer tegenstellingen overbruggen, mensen en dingen serieus nemen?

Min of meer tegenover de Webster staat Van Dale die in zijn 11e druk impliciet naar het optimistische van de humor verwijst. Ik citeer: “oog en gevoel voor vrolijkmakende tegenstrijdigheden tussen voorkomen en bedoeling of betekenis van zaken, handelingen en gebeurtenissen; de neiging het vrolijkmakende in gebeurtenissen het meest te doen uitkomen: ‘hij is steeds vol humor; hoe het hem ook tegenloopt, de humor verlaat hem niet’.” De soefi probeert bewust zijn houding te vormen; het is de houding die bepalend is voor je leven. Het zijn niet de omstandigheden die jegeluk of ongeluk bepalen; het is je houding er tegenover. Dan kan bittere humor transformeren, zelfs tot blijdschap. De sleutel: wanneer humor beschenen wordt door licht wordt blijdschap geboren. Aldus Hazrat Inayaat Khan in Metafysica, waar hij laat zien hoe emotie tot gevoel wordt wanneer het licht er overheen valt.

Relativeren

Spiritualiteit – vanuit het thema humor gezien – is relativeren, vooral van jezelf. Weten dat de waarheid vele aspecten heeft. Beseffen dat het bewustzijnsniveau van elk mens verschilt. Beseffen dat je zelf op verschillende bewustzijnsniveaus kunt verkeren. Beseffen dat je daarin kunt veranderen: in je menswording, in je geestelijke groei. Bij dit alles is het belangrijk steeds in de gaten te houden waar je je bewustzijn op richt, extern, intern. De spiegel bevat het beeld dat er voor wordt geplaatst. De camera registreert waar hij op wordt gericht en wanneer het knopje om te ‘nemen’ wordt ingedrukt. Wanneer je iets hoort, ziet of meemaakt dat afwijkt van wat voor jou gewoon is, zul je op verschillende manieren kunnen reageren. Misschien is het onbegrijpelijk: je verwerpt het. Of het is iets dat je al meegemaakt hebt en achter je gelaten: je haalt je schouders erover op. Waar maken de mensen zich toch druk over. Het kan ook zijn dat het ineens een ander licht werpt: aha! Soms is het alleen maar grappig. Soms leidt het tot een nieuw en verrassend inzicht. Dat maakt blij. Terugkijkend op hoe je de dingen eerder zag, kun je nu een glimlach niet onderdrukken.

Grappige verhalen of moppen laten je toeschouwer zijn van iets dergelijks. Het is altijd een beetje spannend: snap ik ‘m? Als je te gespannen bent, gaat het aan je voorbij. Dat gebeurt ook als je innerlijk gespannen bent want dan ben je niet los en flexibel genoeg om mee te deinen met het verhaal — en met het leven! De clou wil er dan niet in; je bent verstopt. Daarom zijn er geestelijke trainingen die veel met humor werken. Sommige traditionele soefi-scholen munten daarin uit.

Sommige mensen leven op het bewustzijnsniveau van het lichamelijke. Zij identificeren zich met het fysieke. Zij zijn hun lichaam. Anderen weten dat ze een lichaam hebben maar denken dat ze hun denken zijn. Evenzo met de emoties, het gevoel. Enkelen weten dat ze geest zijn, een ziel; dat het denken, het voelen en het lichaam voertuigen zijn van de ziel, instrumenten waar je mee kunt werken.

Er is nog een aspect aan. soefi’s zijn vrijdenkers die vaak door de orthodoxie met argusogen werden gevolgd om ze op heretische uitspraken te betrappen. Geestelijke uitspraken kun je prachtig in verhalen verpakken. De goede verstaander heeft maar een half beeld nodig, namelijk de oppervlakte! De diepere laag begrijpt hij vanuit zijn innerlijk. De verhalen van de Turkse mollah Nasrudddin zijn beroemde voorbeelden. De mysticus Sa’adi stond bekend om zijn humor. Uit mijn eigen soefi-jeugd herinner ik me de aanstekelijke verhalen van de broers van Hazrat Inayat Khan.

Spirituele humor kenmerkt zich door zijn gelaagdheid: het verhaal op zich is leuk en resulteert in een giechel; bij de goede verstaander ontlokt het een betekenisvolle glimlach of een diepe lach. Want voor hem is de grap een venster op een diepere werkelijkheid.

In soefi-teksten als van Hazrat Inayat Khan komt nog een ander aspect om de hoek kijken. Om geestelijke dingen uit te leggen moet hij zich vaak bedienen van taal die in het dagelijkse leven als zwaar wordt ervaren. Dat komt door laten we zeggen moraaltheologische en dogma-gerelateerde context van bepaalde woorden of hele onderwerpen. Hij verstaat de kunst om dergelijke teksten hier en daar te larderen met fijnzinnige humor die er een lichte toonzetting aan geeft.

In de sfeer van het alledaagse heeft humor ook een notie van intelligentie (vgl het Engelse wit: ingenieus in woord en uitdrukking; een vermogen tot snelle perceptie). Spiritueel vertaalt zich dat in wijsheid en een vermogen tot onmiddellijk inzien en doorzien. Humor veronderstelt dus scherp inzicht, alsmede een diep begrip en meevoelen. (Merriam-Webster Pocket Dictionary of Synonyms, 1972)

Humor als medicijn

Interessant is dat Inayat Khan humor tot de gevoelens rekent. Wat betekent dat? Gevoelens hebben invloed op het lichaam, het lichaam beïnvloedt de gevoelens. Evenzo met het denken. Zo wordt neerslachtigheid soms veroorzaakt doordat het ritme van de mind te langzaam wordt. Humor helpt het weer op peil te brengen, of zelfs een extra push te geven. Een grapje werkt verlossend. Tegenstrijdigheden kunnen soms vrolijk maken. Gebeurtenissen hebben een zonzijde en een schaduwkant; welke zie je? waar sluit je je voor af? Dien jezelf een zonzijde-pil toe!

Humor is besmettelijk

Iedereen heeft een bepaalde sfeer om zich heen. Alles wat je denkt, voelt, zegt en doet, brengt sfeer teweeg. We duiden dat vaak aan met ‘stemming’. Meestal ervaren we dat vooral in de neerslachtigheid van iemand. Het is moeilijk je aan het deprimerende te onttrekken zonder kil en koud te worden ten opzichte van de ander. Maar ook humor is besmettelijk! We realiseren ons dat niet zo. Als je daar bewust mee omgaat kun je je omstandigheden een stuk meer beïnvloeden. Dat geldt ook voor andere gevoelens. Je brengt wat teweeg, maar je ondergaat ook de sfeer van de ander. Sommige gevoels-eigenschappen maken de geest vloeibaar en stralend. Andere werken verstarrend. Let maar eens op hoe iemand zonder humor de sfeer kan doen verstenen. Overigens, een ontwikkelde adem heeft daar grote invloed op, ook bij het overbrengen van neerslachtigheid, energie of vadsigheid.[4] Vandaar dat in veel spirituele scholen grote aandacht wordt gegeven aan de ontwikkeling van de adem. Je vindt in het algemeen in soefi geschriften niet veel over dit onderwerp. Het wordt gezien als iets persoonlijks dat ook persoonlijk wordt overgedragen en begeleid. Behalve de adem spelen ook de ogen een rol. Zelfs je hele uitdrukking wordt beïnvloed door een sprankje humor; het resulteert in vreugde, moed en kracht.

Het is, vind ik, zo bemoedigend dat humor zo’n extra dimensie heeft. Velen plaatsen humor aan de lichte kant van het leven en daarmee tegenover religie en spiritualiteit. Maar licht hoort daar juist thuis. Geestelijk zijn is juist vrij worden van zwaarte. Welk een perspectief om het leven te herwaarderen, wat een belofte voor je nu en je toekomst.

                                                           Zonder humor is het leven leeg

De eindnoten zullen binnenkort worden gerepareerd.

[1]..Dit artikel is eerder verschenen in PS: Tijdschrift voor Psychosynthese, 2000

[2]..             Hazrat Inayat Khan, De Alchemie van het Geluk, 61

[3]..             Ibidem en Inayat Khan, The Sufi Message, vol. X, 144

[4]..             Idem, The Sufi Message, vol. XI, 31, 35, 109 en vol. XIII, 150

[5]..             Idem, Gayan, Boula’s