Auteur: Walia van Lohuizen (1934 – 2013)

Abstract. Een rustgevende bespiegeling dwars door de ellende van vandaag op wat licht in de kunst aan schoonheid creeert. Wat Slowaakse en Nederlandse glaskunstenaars aan verlichting brengen.

About the effect of beauty and clarity. A case study of optic glass sculptures from Slovakia and the Netherlands.    (WvL)

Wij leven in een bijzondere tijd. Aan de ene kant zien we veel ellende, wreed­heid, chaos en egoïsme in de wereld, en de weerslag ervan in allerlei proces­sen die gaande zijn. Aan de andere kant, er is zich ook iets nieuws aan het ontwik­kelen, niet aan de donkere zijde van het menselijk bestaan, maar aan de lichtzij­de.

Laten wij bijvoorbeeld eens kijken naar de hedbeelendaagse dende kunst. Daarin vinden we weliswaar ook een afspiegeling van slordige, grove en de­structieve elementen in het maatschappelijk leven. Maar er heeft zich de laatste jaren ook een andere, veelal abstracte, kunstvorm ontwikkeld die vroeger misschien alleen gerangschikt werd onder de zgn. decoratieve kunsten, de kleinkunst. Er treden nu internationaal o.a. glaskunstenaars naar voren, die haast vanuit een mystieke invalshoek en technisch zeer volleerd het beste proberen te geven wat ze in zich hebben. Dat wordt vorm gegeven in glas, vooral in zgn. optisch glas, zeer zuiver glas. Zij hebben het over licht, innerlijk licht.

Vladimir Zbynovsky, Aura of the stone: Myriade 2002

De jonge Slowaakse kunstenaar Vladimir Zbynovsky gaf zijn afstudeerproject aan het Instituut voor Schone Kunsten in Bratislava de titel mee: De geboorte van het licht. Dit is ook de naam van sommige van zijn glassculpturen. Hij schrijft: “Glas vernieuwt onophoudelijk de band die aan het begin van de wereld gescha­pen is tussen de mens en zijn verlangen naar zuiverheid,  het verborgen deel van licht”. Een van zijn vrienden zegt zelfs, dat het vocabularium van mystici en wetenschappers toepasselijke metaforen biedt om het werk van Vladimir Zby­novsky te ontcijferen! Wij zullen laten zien hoe Hazrat Inayat Khan’s uitspraken over licht overeenkomen met wat Zbynovsky en andere glaskunstenaars over de bedoeling van hun werk zeggen, over datgene wat zij met hun werk willen uitdrukken en wie zij proberen te zijn.

In een gedicht, geschreven voor Vladimir Zbynovsky in december 2001, staat aan het eind het volgende:

En zo buigt de mens zich neder

zijn armen uitgestrekt, met de handpalmen naar boven gekeerd

voor het kunstwerk waarin zijn ziel zich verplaatst heeft.

Op dat ogenblik voelt hij alle vreugde van zijn wezen

te voorschijn gebracht door deze absoluut onaanraakbare aanwezigheid …. ¹

Als een droom. wordt glas de adem aan het eind van de perceptie.

alles wat blijft is de halo van de voorbijgegane aanwezigheid …

de suggestieve schaduw van een daarin gelegd relikwie.

Emmanuelle Zbynovsky ²

De kunstenaar probeert door zijn scheppingen dichtbij de mysteries van het universum te komen. Er wordt een spel voorgetoverd van vorm, van kleur, van lichtinval. Vanuit een bepaalde invalshoek worden reflecties en weerspiegelingen zichtbaar, die er in de tastbare wereld niet blijken te zijn.  Het glasobject neemt je mee de diepte in, of zo je wilt de hoogte. Het kijken wordt een concentratie­oefening, waardoor je uiteindelijk aan jezelf kunt ontstijgen. Er werd over Zbynovsky dan ook geschreven dat de kunstenaar de echo van de wereld is, de ‘receptacle’ van universele boodschappen.

Milos Balgavy, Bloem

Milos Balgavy, Bloem (detail)

Er is een andere Slowaakse kunstenaar, Milos Balgavy. die ook met optisch glas werkt waaruit hij kunstobjecten slijpt en polijst door middel van een onge­looflijk zware en zeer geavanceerde techniek. Hij werkt met de symbolen van verschillende geometrische vormen: de driehoek, de kubus en laatstelijk creëert hij ook kwart- en halve bollen — tot de volmaakte vorm van een bol object. Er wordt over hem gezegd dat zijn glazen beelden zijn werkelijk innerlijk  – in de termen van lnayat Khan zijn ware ego, de goddelijk vonk –  reflecteren en dat zij een magische en communicatieve werking hebben. Maar uiteindelijk is de es­sentie van zijn werk niet in woorden uit te leggen. zoals dit kleine gedicht zegt:

Wat te zeggen?
Zuiverheid
Het aanraken van stilte

Het laat je er eigenlijk niet over spreken

L’ubomira Slusna²

Dan kennen wij nog een Tsjechische glaskunstenaar: Jan Frydrych. Hij slijpt zijn objecten uit kleurloos optisch glas waaraan hij alleen een beetje nachtblauw glas toevoegt dat zorgt voor verrassende kleureffecten. Hij zweert bij dit blauw. Hij tovert er als het ware mee en deze kleur heeft voor hem ook een symboli­sche waarde. Toen de muur in Berlijn viel had hij net een kunstwerk gemaakt met deze kleur erin verwerkt. Hij hoopt nu dat hij met zijn glasobjecten met dit prachtige blauw  – dat soms als grote stralende edelstenen in het optische glas oplicht, telkens weer anders naar gelang het eigen standpunt of de plaats van het object –  de wereld een beetje verder naar het goede, naar de lichtzijde kan brengen. Het gaat om de macht van de schoonheid met alle transparantie en om de kleur blauw, tenslotte de kleur van de hoop.

Winny Teschmacher, Binnenruimte, 1995

Winnie Teschmacher, de Nederlandse kunstenares, werkt nauw samen met Milos Balgavy en Jan Frydrych.   Zij schrijft over haar werk: “Mijn sculpturen komen met licht tot leven. Dan geven ze prijs wat ze in hun omsloten ruimte hebben vastgehouden. Het aan­bieden van dat geheim is een streven in mijn werk. Dat geheim heeft tevens te maken met het licht. dat met de geest waarneembaar is. Ik zoek naar eenvoud  – de oervormen –  en streef ernaar uit te komen bij een schoonheid, bij een zuiverheid van vorm, die verder reikt dan een puur esthetisch mooie vorm. Dat, het tonen van innerlijke schoonheid in een zuivere vorm. is de kracht en essen­tie van mijn werk”.

Licht is eigenlijk alles waar het om gaat. Voor haar is het maken van objecten van optisch glas heel belangrijk. Optisch glas behoeft, zoals gezegd,  slijpen en polijsten. Ze zegt daarover: “slijpwerk is, als je voelt dat het goed gaat, een soort meditatie op het werk. Slijpen is medi­tatief, verstillend, confronterend. Zit je zelf niet goed in elkaar, heb je er geen geduld voor, vergeet het dan maar: het ding valt absoluut uit je handen of het wordt lelijk”.

In haar boek: Things seen and unseen, The Transparent Body uit 1999 staan prachtige dingen. Ze laat zich via Goethe inspireren door de soefi dichter Hafiz (14e eeuw), door de dichter en psychiater Rutger Kopland en door de Perzisch­-Nederlandse schrijver Kader Abdolah. Ze neemt een gedicht van Rutger Kopland op in haar bundel met mooie foto’s :

 Vanavond zou ik dingen willen zeggen

terwijl er eigenlijk geen dingen voor zijn  

zoiets als licht – willen uitleggen  

wat licht is

voor de dood ons meeneemt in de nacht

de nacht in terwijl ik ons

probeer terug te denken naar

elkaar vanavond -­

 maar zie de glazen in onze handen

tot de randen gevuld met licht. 

Zij was een tijdje geleden bij ons. Wij waren verbaasd, maar aan de andere kant ook weer helemaal niet, toen ze bij het zien van het schilderij met het portret van Inayat Khan er boven onmiddellijk wist wie hij was; ze vertelde dat ze veel van hem gelezen had.

Wat zegt Hazrat lnayat Khan, de soefi mysticus, over Licht :

“Alles en iedereen is geschapen uit Licht. Het is één enkel licht. Vandaar dat de uiterlijke verschijning van de mens de uitdrukking is van zijn innerlijk wezen. Als het iemand ontbreekt aan magnetisme, enthousiasme, moed en doorzet­tingsvermogen is dit alles te wijten aan een tekort aan stralingskracht in zijn wezen”3.

Deze dingen lijken aanwezig te zijn bij de genoemde kunstenaars. Ze zijn ook nodig bij het uitoefenen van dit moeilijke vak. Als je Winnie Teschmacher ontmoet hebt en leest wat ze over haar werk schrijft, dan zal je  spiritualiteit in haar herkennen. Spiritualiteit heeft dus alles te maken met licht, innerlijk  licht. “Onze  gezondheid, ons geestelijk evenwicht en onze heldere blik zijn daar allemaal van afhankelijk”, zegt Inayat Khan.

Wij zijn deze glaskunstenaars dankbaar dat zij ons, met hun objecten van stralende schoonheid, dichter brengen bij dat innerlijke licht. In 1999 dichtte ik over het glasobject Cosmic Gold van Winnie Teschmacher het volgende:

Winnie Teschmacher, Cosmic Gold, 1999

 Licht

Ondanks alles is er dit:
stralend licht.
Het komt van verre, maar het is zo nabij.
Je kunt het beroeren:
in glas geblazen, als glas gestold
om te ontroeren.
Zo ligt het: niet eenvoudig
als het ei van Columbus,
maar verheven als een ei van Brancusi: gespleten,
maar het begin van de wereld.

 En tenslotte Gebed van de Venetiaanse glasblazers tot La Madonna delle Grazie

o Maria!

Geef ons, die in het vuur van onze ovens de materie omzetten

en haar doorzichtig en stralend maken

in dienst van de medemens,

eenvoudige ogen om God te zien

en een zuiver en goed hart dat van zijn broeders kan houden.

U die onze dagelijkse inspanningen kent,

zegen ons werk

en bescherm ons tegen het kwaad.

Amen

(Uit: Rosita Steenbeek. Ballets russes, Prometheus, Amsterdam 2002, p. 155)

Eerder geplaatst in De Soefi-gedachte, september 2002. Kleine aanpassingen aangebracht. Foto’s: WvL 2012

1     VIadimir Zbynovsky. Entre verre et pierre. Between glass and stone, Den Haag. 2002, 13. Vertaling uit het Engels: W.v.L.-M.

2     Milos Balgavy, tentoonstelling 10 juli -22 augustus 1999, Galerie Rob van den Doel, Den Haag. Vertaling uit het Engels: W.v.L.-M.

3     Hazrat lnayat Khan. Sufi Teachings: The Art of Being, vol. VIII. Element Books. 1991, p.144