Verbindende lijn: Bewust worden / Connection: Consciousness

De ziel is verheven, van goddelijke oorsprong, doel van spirituele zoektochten. Maar verschijnt zij ook in het dagelijkse leven, in onze gedachten en doen en laten, in ons fysieke bestaan? Kan ik de ziel ervaren buiten gebed en meditatie? Een vraag die me al jaren bezighoudt. Met als achterliggend punt: hoe open je ruimte om met niet-soefi’s hierover gesprekken te voeren? Hoe aan te haken bij lopende discoursen in de samenleving over dood en leven?

Laten we als uitgangspunt de antropologie van Hazrat Inayat Khan centraal stellen: Ik ben mijn ziel, ik heb een lichaam, een denken en een hart. De ziel staat in het soefisme voor het ware zelf, een straal van de goddelijke zon, een partikel van het Al-Bewust- zijn. Zo geformuleerd is het ver weg, transcendent, van een andere wereld. Maar het is ook het ik, toegerust met instrumenten om het leven te ervaren. Samen één enkel geheel, in onderscheiden aspecten: fysiek, mentaal, ‘emotioneel’. Dus, aan de ene kant is de ziel iets spiritueels, aan de andere kant heeft zij te maken met zoiets concreets als het fysieke doen en laten, onze alledaagse gedachten en gevoelens. Is de ziel daarin te herkennen? Is zij te ervaren buiten gebed en meditatie? Dat is maar de vraag. Gebed en meditatie zijn toch de wegen bij uitstek om het spirituele te ervaren. Een mens ervaart daarin de levenskracht.

Mijn motivatie voor dit onderzoek is eigenlijk een verlegenheid, die mij overvalt wanneer iemand vraagt wat ik met de ziel bedoel. Een straal van de goddelijke zon? Je diepste innerlijk? Kom nou! Zo moeilijk is het als ik iets van de ervaring wil overdragen die de ziel mij brengt.

Laat ik de vraag toespitsen: of de ziel in soefi-zin ook niet-religieus, laat staan mystiek, te begrijpen is. Dat is tegelijk een oproep voor een verkenning en eventuele herinterpretatie van het bij ons, soefi’s, gangbare begrip ziel. Met als vervolg de ziel bespreekbaar te maken ook in bijvoorbeeld agnostische kring. Om daarmee een brug te slaan naar het brede ontwaken voor het spirituele. En vooral ook: kan dit begrip geactualiseerd worden in lopende discoursen in de samenleving, zoals over dood en leven?

Ik doe dit uit mijn overtuiging dat het soefisme van Hazrat Inayat Khan een breed bereik beoogt: de innerlijke school voor weinigen, de boodschap voor allen.

BEWUSTZIJN

Ik neem een startpunt dat algemeen gedeeld kan worden: ieder mens onderkent een geheel mens te zijn. Al beseft hij dat hij in de eerste plaats een fysiek wezen is, tegelijk weet hij dat hij ook een denkend en een voelend wezen is. De mens is lichaam zowel als denken, en bovendien gevoel of emotie. Soms overheerst de ratio maar je kunt ook heel emotioneel zijn – je bent dan je emotie. In het kader van heel de mens zijn het aspecten.

Eigenlijk betoog ik dat het om het bewustzijn gaat. Met twee aspecten:

het slaat op een momentane toestand of impuls, vanuit je actuele bewustzijn;

het gaat om de onderliggende laag. Waar verkeer je vooral in? Dat bepaalt van waaruit je handelt, denkt, bent, waarneemt. Je onderliggende identiteit. Ik noem het het onderbewustzijn: het is niet actueel maar domineert indirect. Waar ligt je identiteit: in je lichaam, in je denken, in je hart?

En het spirituele?

Soms, en dat is cruciaal, wordt een extra dimensie ervaren. Je voelt je opgetild, als het ware in een andere wereld. Het kan zelfs als een soort verandering van bewustzijn begrepen worden: je kijkt anders tegen dingen aan, een andere gemoeds- toestand verrast je. Een verrukking die ongewoon is. Is dat de ziel, of slechts een verandering van de psyche? Het is de ziel die de psyche transformeert.

POËTISCHE UITDRUKKINGEN

Hier aangekomen moeten we nog eens oppakken wat Inayat onder ziel verstaat. Bijvoorbeeld: Ontsluit ons uw goddelijk licht dat verborgen is in onze ziel (opdat we het leven beter mogen kennen en begrijpen). Maar ook: Verlicht onze ziel met uw goddelijk licht.

Scherpslijpend: bevat de ziel licht of behoeft ze licht, of is ze zelf licht? Of is dat ge- goochel met woorden? Bedenk dat Inayat zegt met woorden wat achter die woorden schuilgaat.  Wat zegt hij nog meer over de ziel?

De ziel is een activiteit van God. De ziel is de adem van God.

De ziel is een zijnstoestand (condition) van God. De ziel is leven en licht, Gods eigen wezen.

De ziel te ont-dekken is de ontdekking van God.

Ontzag-wekkende uitspraken over de ziel en God. Een openbaring wanneer je het leven erin ervaart. Je kunt nauwelijks ook maar een vermoeden hebben van de draagwijdte. Wat een perspectief, hoe groots het beeld. Poëtische uitdrukking van waar we deel aan zijn, ja deel van zijn.

Laten we verder speuren bij Inayat, onze gids en leidsman, meer nabij wellicht:

De ziel functioneert in het lichaam, maar is er niet ergens in verstopt.

Het is onvergelijkelijk groter dan het lichaam en strekt zich uit door het hele universum heen.

De ziel is het eigenlijke wezen van de mens, al het andere is zijn bedekking, als de kap over het licht.

De ziel is een onverdeeld deel van het aldoordringende bewustzijn.

Het is de verlichting van de ziel, ons onzichtbare wezen, wiens licht weerspiegelt in dit fysieke lichaam.

Wanneer deze schittering uitstraalt, toont het zich in het gezicht en de expressie van een mens, en zelfs in zijn sfeer.

De ontplooiing van de ziel gebeurt vanuit zijn eigen kracht; uiteindelijk breekt het door de banden met de lagere bestaansgebieden heen.

INSTRUMENTARIUM

Indrukwekkende teksten, een rijke verzameling die heel veel samenbrengt. Ze no- den tot contemplatie en een stil de ruimte zoeken, binnen en buiten. Mag ik het zo zeggen: de ziel, dat is mijn ik, zij ‘t verborgen. De ziel als ‘iets’ dat je niet zintuiglijk kunt waarnemen en dat zich aan rede en emotie onttrekt. Ik ben niet mijn lichaam of mijn denken of mijn emotie, maar ze zijn van mij. Ik betitel dat als Inayat Khans antropologie: wie/wat is de mens. Je komt dat door heel zijn gedachtengoed tegen, direct dan wel indirect. Voor mij is dat de sleutel van wat hij brengt.

Betekent dat niet dat we als gewone mensen de ziel alleen kunnen begrijpen vanuit haar instrumenten, hoe ik functioneer en in elkaar zit? Misschien kunnen we vanuit dat instrumentarium wat vinden van de werking van de ziel. Gewoonlijk menen we dat de ziel zich misschien vertoont in de mystieke topervaring, en alleen daar. Of zou het zo zijn dat de ziel ook merkbaar kan zijn in meer of minder alledaagse gebeurtenissen en puur fysieke zaken? Of in een ervaring van het hart, of de mind?

Woorden van Inayat kunnen je treffen, soms komen ze bij je aan als verlichting. Als je luistert, niet zozeer naar de woorden maar naar de geest achter en doorheen al die woorden van Inayat, gebeurt het dan soms niet dat iets je uittilt uit wat je op dat ogenblik bent? Als die werking sterk is kan het je in een andere bewustzijns- toestand brengen. Je ervaart het als licht en als kracht. Herinnert dat niet aan wat er over de ziel is gezegd? Inayat vertelt ook dat de ziel het leven is. De kracht die denken, hart en lichaam bijeenhoudt. De adem als levensbron. Pure energie.

Waarom kan dat licht niet vaker schijnen, waarom voelen we die kracht maar zelden? De sleutel tot die vraag ligt besloten in de antropologie van Hazrat Inayat Khan. In de aangehaalde aforismen wordt verhaald over de kap over het licht, de bol over de lamp. Het licht is gesluierd. Het kan ook een bijna duistere gesloten bedekking zijn. Gesproken werd ook over de banden van de lagere bestaansgebieden (die ik de instrumenten heb genoemd). Die banden binden de beleving van het ware ik. Het licht en die kracht kunnen niet volledig werken door de verduistering en ‘kleuring’ vanwege de sluiers. Het beeld wordt duidelijker wanneer we de ziel begrijpen als bewustzijn. De conditie van lichaam, denken en voelen bepalen jouw bewustzijn en daarmee het bewustzijn van de ziel.

Inayat vertelt weliswaar dat de ziel puur is en onbeschreven maar wel reflecteert wat op een tijdstip aanwezig is in elk van de instrumenten. Daarom menen we te zijn wat we ervaren. Tot we ontdekken dat we meegenomen kunnen worden tot een ander bewustzijn, en dat dan erkennen als echt en zelf.

FLOW

Kan de mens de ziel alleen in mystieke vervoering of in diepe meditatie ervaren,

of zou het ook kunnen gebeuren tijdens een heel intensieve ervaring die je in een ander bewustzijn brengt? Dat duidt de Amerikaanse psychiater Mihaly Csikszentmihalyi prachtig aan in zijn boek “Flow”1. Hij vertelt hoe bij een geconcentreerde inspanning een soort vervoering kan optreden. Een zware bergbeklimming bijvoorbeeld vergt zoveel energie dat je dreigt op te geven: het is teveel, het is onmogelijk. Dat komt doordat je je aandacht verdeelt. De benen willen niet meer, de top is ver weg, je vraagt je af waarom je dit doet, de twijfel verlamt, het hart gaat tekeer, de longen redden het niet. Teneinde raad ga je erbij zitten. Maar je hebt er als het ware weet van dat je het toch kunt redden. Hoe? Door je motivatie, je diepe verlangen die alle twijfel opzij zet; je hebt alles ingezet voor dat ene doel, dat is je levensbestemming: één keer naar die top. Alles schakelt zich in; denken, voelen, het hele fysieke apparaat, ze strijden niet meer met elkaar en tegen elkaar. Het wordt een krachtige centrale stroom van energie. Dan komt uit het innerlijk, een gerichte energie die maakt dat je hele wezen zich concentreert op dat ene doel. Er treedt een metamorfose in van het gemoed, een bewustzijnsverandering die alles in een ander licht plaatst; een soort verrukking, extase misschien. Toch blijf je gewoon aards. Dat is de ‘flow’.

Ik denk dat daarin een essentieel aspect van de menselijke natuur naar voren komt, de kracht van de ziel die ‘voorbij’ het fysieke, het denken en de emotie reikt en er boven uitgaat. Al blijft die, en dat is essentieel, deel van je natuur, niet een gegeven dat vreemd is aan de mens.

Het voorbeeld van de bergbestijging is er een. Ik denk dat een uitvinder dezelfde ervaring ondergaat. Hetzelfde kan optreden bij het ontstaan van poëzie, een waar- achtig creatief proces. Zelfs bij het oplossen van een wetenschappelijk vraagstuk kan je dit gebeuren. Het denken en schrijven komt in een flow. Het licht van de ziel uit zich als levenskracht fysiek, mentaal, gevoelsmatig. Problemen worden opgelost, obstakels verdwijnen. Die ervaring is des te sterker wanneer de weg hobbelig, kronkelig en onzeker is. De inspiratie wordt een schijnwerper die de juiste weg baant. Het denken ontvangt een onvermoede helderheid.

SAMENVATTING en VRAAG

‘De ziel als bewustzijn’ opent een nieuwe dimensie in het denken over de mens.

De ziel kan ervaren worden doorheen het hart, doorheen het denken, zelfs door- heen het lichaam. Dat kan begrepen worden als het afnemen van sluiers.

In de zuivere verrukking van de ziel worden de sluiers van het fysieke, mentale en emotionele transparant. Die verrukking uit zich in het beleven van stilte, ontroering, opgenomen zijn, meegenomen in een anders uitziende wereld. Een nieuwe zekerheid. Dat kan ook dankzij ervaringen van zogenoemd seculiere aard: de uitvoering van een muziekstuk, de geladen stilte voor het applaus losbarst. Een volkomen bevrediging van schoonheid. Voor de ultieme ervaring geldt: daar zijn geen woorden voor. Een ervaring die fysiek te machtig is, voor het denken niet te vatten, voor het gevoel overweldigend, en spiritueel stilmakend. Het is de ontsluiting van een nieuwe ongekende dimensie van het bewustzijn.

Kan die ervaring ook optreden in het meer alledaagse? Denk aan een grote variëteit aan ervaringen, zoals bij een orgasme, een topwedstrijd voetbal of popconcert, en al wat de mens ‘uit zijn dak’ doet gaan. Er is zeker een parallel. Maar is het hetzelfde wanneer het op die manier van buitenaf over je komt? Speelt hier een onderscheid tussen sensation en exaltation, tussen gross en subtle, zoals dat aan de orde is in Inayat Khans boek Verruiming van bewustzijn?

Dat is stof voor een volgend artikel. De vraag aan het eind van dit artikel is, of dit betoog bijdraagt tot een beter en ander verstaan van de ziel. Opent het een ruimte om met niet-soefi’s gesprekken te voeren? Biedt het handvatten om in te haken aan lopende discoursen in de samenleving over dood en leven? Wie reageert?

NB Dat ‘volgende artikel’ is een boek geworden, What does the soul tell?, Sunray 2016.

Dit artikel is eerder verschenen in De Soefi-gedachte, september 2014.

1   Mihaly Csikszentmihalyi: “Flow – psychologie van de optimale ervaring” (uitg. Boom, 2007)