Simonis, toenmalig aartsbisschop van Utrecht, heeft jaren geleden een voetbalwedstrijd met zijn tegenwoordigheid opgeluisterd, berichtte een krant. ”‘Uiteraard’ won de thuisclub, na de bisschoppelijke zegen in de kleedkamer.” Er is weer hoop voor kerk en religie, zegt hij. Want al loopt de kerk leeg, de tribunes zitten vol potentiële gelovigen, vond hij na afloop. Immers, supporters en gelovigen hebben iets gemeen: emotie.

Wat krijgen we nu? Als religie en voetbal zo op elkaar lijken, over welke emoties hebben we het dan? Of worden emotie en gevoel door elkaar gehaald? Voor mij heeft religie te maken met gevoel, voetbal met emotie (om ons even te beperken tot die twee levensgebieden). Volgens mij verschillen emotie en gevoel juist essentieel van elkaar, al kunnen de uitingsvormen elkaar ook wel eens overlappen. Maar als je ze op één hoop gooit, verdwijnt de baby met het badwater.

Gevoel, dat is een ervaring die diep reikt maar minder fel is; gevoel mondt uit in rust of licht of vrede of iets dat met geluk te maken heeft, maar ook met een diep doorvoeld verdriet; het stilt de strevingen en heftige verlangens; je voelt je tevreden, vervuld. Het zit dichtbij de ziel (hier wordt iets anders bedoeld dan het psychologische) en het hart. Emotie daarentegen zit dicht bij het lijfelijke; bij voorgeprogram­meerde reacties op impulsen, ongecontroleerd. Het roept op tot actie en reactie; tot meer en meer. Je krijgt nooit genoeg — tot uitputting je lam legt. Terwijl diep voelen juist energie geeft. En verder: als je in de emotie zit, ontbreekt de gevoeligheid voor de fijnere, subtielere gevoelens; in verblindend licht verdwijnen de subtiele nuances; in de disco ontgaan je de geluiden die zachtheid en tederheid overbrengen. Emotionele uitingen zijn als een vulkaan, gevoelens als een permanent gevoede bron van levend en levengevend water. Gevoel zit in de diepte van het hart, emotie aan de oppervlakte. Veel emoties ervaren we als negatief; ze hebben ook vaak negatieve uitwerking, op onszelf danwel op de omgeving, of meestal beide. Toch is woede een energie, en maakt deel uit van onze energie-voorraad en –stromen. Als je er ‘licht’ bij weet te doen, kan de woede transformeren tot een positieve energie: gedrevenheid, enthousiasme. Is dat een idee? En is het daar dat emotie en gevoel bij elkaar komen?

Simonis refereert aan de toewijding en het enthousiasme van de supporters. Hij is in goed gezelschap. Augustinus refereert aan emoties en toewijding bij Romeinse spelen. Inderdaad bracht ook in de oudheid sport grote emoties teweeg, bv bij de wagenrennen in de Circus Maximus in Rome met een publiek van wel 150.000 mensen; erupties, rellen en gewelddadigheden waren  regel. Maar Augustinus bewondert niet alleen de vaardigheden en discipline van de wagenmenners. Maar ook het onvoorwaardelijk enthousiasme van de fans: hun fanatisme en trouw aan hun favoriete renstal, hun onvoorwaardelijk opgaan in de liefde voor hun favoriete wagenmenners. En hij stelt hen de gelovigen ten voorbeeld, die eveneens al het andere van zich moeten afzetten en zich in hun liefde totaal verlaten op God. Maar hij vergeet de negatieve bijverschijnselen – terwijl dat voor veel supporters juist datgene is waar het ze om gaat. En bij religie? Alles opgeven ter wille van God, gaat dat niet voorbij aan onze natuur?

Mijn punt is: kun je toewijding en enthousiasme bij voetbal op éen lijn zetten met toewijding en enthousiasme in orthodoxe religie? Ja en nee. Ja, wanneer je ziet hoe mensen tijd, geld en energie offeren aan waar ze in opgaan. Mooi, maar… In beide zie je ook een eenzijdige focus op dat ene; alles wat er buiten ligt doet er niet toe, is zelfs verkeerd en vijandig. Daarmee zit er ook een bron van onverdraagzaamheid in en van competitie: alleen mijn club, alleen mijn kerk is het, de ander is fout en verkeerd; het moet liefst een kopje kleiner geslagen, ja verslagen worden. Nee, waar religie integendeel een innerlijk gebeuren is en streeft naar samenzijn en samen ervaren van die innerlijkheid, daar zoekt ze juist naar het gemeenschappelijke, naar de gezamenlijke ervaring van dat waar het echt om gaat, naar eenheid en eenheidsbeleving. En dat lukt alleen als het verlangen naar nuance en diepte wordt gevoed en onderhouden. Dat krijg je niet met juichende en joelende menigtes; waar excessen voorkomen. Wij mensen hebben twee neigingen: tot sensatie en tot verheffing, tot verdieping. Sensatie tegenover verrukking van de geest. Het een prikkelt en verleidt, voert tot grote hoogtes en diepe afgronden in het bereik van lichaam en psyche. Dat is emotie. Verrukking van de geest is het leven van de diepten van het hart; het leidt tot verruiming van bewustzijn, tot wat ik hierboven over het gevoel scheef. Het ene heeft kenmerken van het grove, het andere van het subtiele, het verfijnde (zonder associaties met het decadente). Beide horen bij het leven, bij de mens, in evenwicht.