With English abstract

Woede en boosheid

Wat doe je met je eigen woede en met een onderliggende boosheid? Enkele gedachten over wat Hazrat Inayat Khan ons voorlegt over emoties (Metafysica, Panta Rhei 2003). Dit artikel vindt zijn aanleiding in het themanummer Woede in Filosofie Magazine (februari 2017) en in de waarschuwingen van Pankaj Mishra (The age of anger, 2017) over maatschappelijk ongenoegen: het doorgegroeide individualisme leidt tot emotionele ontremming waarin woede uitloopt in geweld. We richten de aandacht vooral op boosheid als onderliggende gemoedstoestand van het zelf.

Een belangrijk thema voor ‘vandaag’. Filosofie Magazine zette me meteen op het spoor met de uitdagende vraag: Woede, destructieve of creatieve kracht?  Leuk de verschoven vraagstelling: niet constructief als tegenstelling maar creatief. Het uiten van woede kan opluchten maar stelt er niets tegenover. Vaak is woede destructie: het verstoort en/of breekt af. Niet alleen bij het slachtoffer, maar vooral ook in je eigen psyche (als geheel van denken en gevoel), al merk je dat niet eens. Leuker is de vraag ‘kun je er wat aan doen’. Eraan doen vooraf als preventie, of in de wijze waarop je je boosheid tot uiting brengt zodat je bv niet meegenomen wordt in de destructie. Hoe dan, want zo’n ogenblik leent zich niet erg voor deze weg. Een interessant perspectief biedt de suggestie ín het genoemde blad ‘Glimlach eens als je woedend bent’ (Henk Oosterling). Er wordt ook verder verwezen naar oosterse filosofie, m.n. de boeddhistische. Die namelijk waar gewerkt wordt aan het idee hoe woede ook constructieve energie kan opleveren. Daar gaan we verder op door vanuit soefi-hoek. In een reactie in het maartnummer (p.80) van hetzelfde blad pleit iemand ervoor onderscheid te maken tussen (explosieve) woede en boosheid. Woede is een heftige vorm van boosheid; boosheid zit onder woede bedekt. In dit artikel gebruiken we de termen boosheid of woede als gemoedstoestand, en niet wanneer hij tot uiting komt.

Kan woede constructief worden?

Nu richten we de aandacht op welke bijdrage de soefi filosofie van Inayat Khan (1882-1927) hieraan kan schenken[i]. Welnu, ook hij reikt ideeën aan hoe woede of boosheid kan transformeren tot een constructieve energie. Maar hoe?  De sleutel hiertoe is ‘licht’, een meerduidig begrip; meer hierover verderop. Kort gezegd, met licht transformeert woede (anger) in ardour, een positieve kracht zoals geestdrift, die als een gloed warme energie afgeeft; ook wel vertaald als vurigheid. Een transformatie van een en dezelfde energie. Ook andere emoties kunnen zo omgezet worden. Zo kan angst overgaan in behoedzaamheid. Of kan droefheid transformeren tot vrede. Of humeur (humour kan zowel humor als humeur betekenen) in vreugde. Affectie met licht resulteert in goedwillendheid. Het is of er licht aan toegevoegd is. Zoals donkere kleuren verzachten of verschieten wanneer er licht aan toegevoegd wordt. Het is één energie die zich totaal verschillend kan uiten: de duistere felheid van woede tegenover de lichte intense kracht die in een gloed warmte uitstraalt. Een soort wet van behoud van energie?, vraag ik me even af.

Boosheid als probleem

Boosheid als natuurlijke reactie kan functioneel zijn en hoeft niet verkeerd te zijn. Maar – en daar gaat het hier om – boosheid verstoort het evenwicht — tot aan destructie toe. Evenwicht is bij Hazrat Inayat een kwaliteit die wezenlijk is voor je menszijn. Omdat de mens zowel lichamelijk als mentaal en bovenal voelend is gaat het om alle drie: een lichamelijke, mentale en emotionele balans. Wanneer die balans verstoord is werkt dat uit in je eigen gemoedstoestand maar ook in je omgeving: je gezin, je werk, je club, je vrienden.

Die boosheid is dus een destructieve kracht. Maar evenwicht is van groot belang om weloverwogen in het leven te staan. Bij de explosieve boosheid dreigt de energie zich uit te storten en daarmee verloren te gaan. Die energie kan ook benut worden. De kunst is om de destructieve kracht om te zetten in een constructieve. Het donkere om te zetten in het lichte. Een creatieve daad! Vergeet ik dan waaruit die boosheid ontstond? Nee, wat we nodig hebben is een proces dat het motief van de boosheid recht doet maar een betere inzet teweegbrengt die effect heeft en in de juiste proportie wordt ingezet. Wat houdt dat proces in? Het gaat om de toevoeging van licht. Het effect is dat de donkere energie van de boosheid transformeert tot een positieve kracht. Licht is de sleutel die geboden wordt. Zie de oosterse glimlach van Oosterling. Wat is dat licht?

Licht verlicht boosheid

Licht in deze soefi filosofie is zowel metafysisch als metaforisch op te vatten.

Metafysisch verwijst het naar het licht van de ‘intelligence’. ‘Intelligence’ verwijst  naar een andere dimensie van bewustzijn, een capaciteit en vooral naar een dynamische werkzaamheid die verder reikt dan het zintuiglijke, verder dan het rationele en verder dan het emotionele —  terwijl het al deze desondanks omvat. Het heeft een transformerende kracht. Het is een hoger bewustzijn dat eigen is aan de ziel. Het is een vermogen om weten te transformeren tot inzicht. De ziel als de actieve straal van de goddelijke zon heeft dit vermogen. Stel je voor.

Metaforisch staat het voor het beeld van licht, de ervaring ervan. Het is een gedachte, een denkbeeld. Leuk is dat het woord ‘licht’ zowel substantief als adjectief gebruikt kan worden. Bovendien refereert het aan de tegenstelling met zwaar zowel als met donker: een dubbele, verlichtende betekenis, die tot inzicht leidt.

Door de boosheid te belichten met deze bijzondere energie wordt de zwaarte ervan verlicht (‘ontzwaard’) en de kleur verandert in een lichtere schakering die een andere taal spreekt. Daarmee transformeert deze destructieve energie tot een werkzame gloed, wat in het Engels ardour heet: gloed, de warmte van een diep gevoelen, een intense kracht om door te zetten. Het uit zich bv in een krachtig en urgent verlangen, geestdrift, enthousiasme (Webster’s, unabridged, 1981). Het is een gloed die niet als een boosheidsvulkaan op uitbarsten staat maar een verwarmende kracht uitstraalt. Het is dan ook een proces waarin de felle emotie geleidelijk overgaat in een krachtig gevoel. Die energie verandert van vorm. Dat is het licht dat de boosheid transformeert. Het is dezelfde energiestroom die nu een heel andere gedaante aanneemt. Daarin herken je het creatieve element. De emotie verandert in een diep gevoel. Het stormachtige zeevlak heb je verlaten voor de rust van de diepzee.

De ziel

Wat is dat licht dan? Komt het van buitenaf? Ja, dat gebeurt. Maar de soefi onderkent dat licht als de ziel van de mens. Het is in jezelf besloten.

De filosofie van het universele soefisme[1] van Inayat Khan kent een antropologie waarin de ziel figureert als het eigenlijke wezen van de mens, in de zin van atman (India), ruh/ruah (Arab./Hebr.), pneuma/spiritus (Gr., Latijn). Die ziel beschikt over drie instrumenten om het leven te ervaren en het bewustzijn te intensiveren. Dat instrumentarium bestaat uit het hele fysieke apparaat van de mens, [inclusief het brein!], uit zijn denkwereld en uit het rijk van emoties en gevoel (het hart).  Samen vormen ze de hele mens, een organisch geheel van deze drie componenten met de ziel als integrerende kracht: de gehele mens. De ziel is de levenskracht, goddelijke energie die de mens is aangeboren, ‘ingeblazen (adem!) waardoor hij tot levend mens wordt’ (Genesis 2:7).

Dat biedt een interessant perspectief op de betekenis van de ziel. Het is de energie die doorwerkt in lichaam, denken en voelen (het hart) en het evenwicht regelt van het fysieke, mentale en emotionele bewustzijn. Dit licht van de intelligence laat het leven in een ander licht verschijnen. Het opent een nieuw perspectief. Het beeld van ‘boven’ is omvattend.

Waar zit de boosheid?

Echte boosheid is een bewustzijnstoestand die uitwerkt op al deze niveaus. Want boosheid zit niet alleen in het lichaam, maar zeker ook in het denken (het hoofd) en in de zetel van de emotie (het hart). Hij uit zich vaak lichamelijk, maar zit ook in het denken en de emotie. Het verraderlijke aan de boosheid is zijn besmettelijkheid. Die besmetting dreigt over en weer te gebeuren, tussen elk van deze dimensies. Het benevelt het denken, de lichaamsreacties vernauwen door de intensiteit, het hart raakt ontregeld. Niet alleen raakt het evenwicht verstoord maar er is controleverlies.

Maar dat besmettingsgevaar kan ook beperkt worden, met name wanneer het denken zich bv wapent met afweermiddelen tegen de woede in het lichaam en het hart. Het denken kan bv grenzen stellen aan een felle emotie van het hart of de spanning in het lichaam tot de orde roepen. Of het hart kan het doordraaiende denken tot de orde roepen. Omgekeerd heeft het hart een zuiverende kracht op ontspoord denken. De sleutel is je bewust te worden van de aard van de boosheid. – Ernstiger is dat de besmetting niet tot jezelf beperkt wordt. Het slaat over op je medemens, het ontstemt de omgeving.

De werking van licht

De vraag is nu, als licht de oplossing is, welk ‘verlichtende’ wijze is dan effectief om die transformatie te bewerkstelligen? Om het evenwicht te herstellen? Hoe kan ik die werking van het ‘licht’ zien? We zagen al dat in principe licht hier metafysisch bedoeld is, maar metaforisch is het zo beeldend. Laten we het proberen; het lijkt moeilijker dan het hopelijk is. Een proeve voor het dagelijkse leven.

Wat te doen als de boosheid in het lichaam zit? We zagen al dat het licht van een glimlach het boze lichaam ontspant. Het ritme van de adem keert terug, het lichaam rekt zich, een geslaakte diepe zucht ontlast. Ja, de adem is het die het herstel teweegbrengt. Het wordt lichter, de druk vermindert, de omzetting begint.

Als het in het denken zit wordt de mentale boosheid bekoeld wanneer het licht van de ratio wordt ingebracht. De rede brengt de golven van het denken tot rust. Herbezinning verlicht, in beide betekenissen; de boosheid koelt af, er treedt een alerte rust in; je bent tot bezinning gekomen (be-zon-nenheid, een toespeling op ‘licht’). Het is de rustgevende en inspirerende werking van een gefocuste concentratie op het positieve. De adem heeft ook hier een regulerende werking. Een geklaarde rede kan leiden tot een eureka doordat het denken oplicht en de harmonie van de rede toont. En de liefde voor de waarheid.

Als het in het hart woedt, hoe kun je daar licht in brengen? Het boze hart is opgewonden, de normale regulering is verstoord, bv om gevaar tegemoet te treden. Her-richten van het gevoel. Zuiveren van de adem. Contemplatie op het licht, op schoonheid, op vrede. Het licht van de empathie die een vorm van liefde brengt. De woede apaiseert in het weten dat ‘ik’ met de ander verbonden ben.

Het is de ziel

Wat is die werkzaamheid van het licht? Het is de ziel, onze levenskracht. De werkzaamheid van de glimlach die ontspanning van het lichaam brengt en omzet tot alertheid. De ademtocht die het denken tot rust brengt en bezonnenheid brengt. En in het hart de emotie verfijnt tot gevoel.

Die zielskracht, onze levenskracht zet nog een ander proces in gang, de terugkoppeling. Het voelende hart inspireert en verlicht het vastgelopen denken. Het heldere denken kan het lichaam tot de orde roepen.

Daarmee zijn we bij de kern beland. Het lijkt te mooi om waar te zijn; en al te gemakkelijk. Of is het slechts suggestie, die geen echte oplossing biedt? Zijn al deze en andere ‘kunstjes’ en ‘technieken’ slechts pleisters? De boosheid laat zich toch niet ontkennen? Inderdaad, tenminste zo lang het proces zonder geest (ziel) gaat, zonder innerlijke motivatie, zonder een enthousiasme dat van binnenuit komt, zonder echte overtuiging, zonder ‘intelligence’ die je van bovenaf verlicht. Wat ik zie (ontleend aan Baruch Spinoza) is ‘een de mens gegeven gedrevenheid naar iets (…) dat de ziel raakt op een wijze die al het andere doet vergeten, (…). Dat zou de hoogste blijdschap geven’.

Een gedrevenheid aan de grond van je wezen, een die van een andere kwaliteit is dan competitie, macht, geld, positie. Ook anders dan de focus op fysieke of mentale welzijnstechnieken. Of op toepassing van emotionele intelligentie, waarover we destijds zoveel gehoord hebben. Nee, dit ’licht’ staat voor het innerlijke licht van de ziel. Dat intensiveert via empathie en sympathie tot liefde en consideratie voor de ander. Het is de verbinding met de ander. De verbinding met de Ene,  het Enig Zijnde — allen en alles omvattend. Een bewustzijn van stil geluk, vrede, verbondenheid; verbonden weten te zijn met elkaar en met de natuur in een ‘hogere’ eenheid. Die wel God genoemd wordt.

Abstract: On Anger

Anger is an eruptive tendency. Its origin lies in a condition of one’s consciousness, of unrest and dissatified restiveness, a lack of patience and understanding.

Taking up a suggestion in Filosofie Magazine (February 2017), what does Sufi philosophy contribute to the aspect of creativity in anger. In Metaphysics Hazrat Inayat Khan explains how the dark side of anger may transform into a positive energy: ardour. This may apply both to a momentary fit of anger and to a mindset choked by anger and bitterness.

How is this achieved? By light. By the light of intelligence. Light has a transforming power, from dark to bright. It transforms anger into ardour: as enthusiasm, as a strong desire, as a power to move things and ideas. It is the power of the soul, one’s life energy. The soul itself is the intelligent light. –

Where is the anger situated? If it is in the body, relax and give a relaxing smile to your ego. If in the mind let the ratio calm down the enclosed thinking and apply concentration to shift from this mindset to a positive one. If in the heart, let its eyes turn to its qualities of harmony, love and beauty. In the reverse, let the heart appease mind’s anger. Let the clear mind control the raging body, inspired by thee light of the soul.

[1] In onderscheid van het traditionele Arabisch-Perzische soefisme dat ook in het Indiase subcontinent bloeide en daar een interreligieus verzoenende werking had.

[i] Hazrat Inayat Khan, Sufi Message, vol. V, Metaphysics, p.234 ‘The source of emotions’.

Idem, Metafysica, Panta Rhei, Katwijk 2003, ‘De bron van de emoties’, p.24-25.